Kijkt u weleens echt naar de muur van een oud huis? Voorbij de ramen en de deur, voorbij de vorm van het gebouw, naar de individuele stenen die samen dat stevige, beschermende schild vormen. Elke baksteen is meer dan een anoniem bouwelement. Het is een klein, gebakken stukje aarde met een eigen verhaal, een vingerafdruk van een specifieke plek en tijd. Om dat verhaal te kunnen lezen, hoeft u geen expert te zijn. U hoeft alleen te weten waar u op moet letten: de kleur, het formaat en de sporen van zijn herkomst.
Een oude baksteen is als een bladzijde uit een geschiedenisboek. De ene vertelt over de vette rivierklei waaruit hij is gevormd, de andere fluistert over het intense vuur van de oven waarin hij is gebakken. Samen vormen ze het karakter van een gebouw en vertellen ze over de ambachtslieden die ze met de hand vormden en metselden. In dit artikel duiken we in de wereld van deze bescheiden, maar o zo belangrijke bouwstenen. We ontrafelen de geheimen achter hun kleurvariaties, onderzoeken waarom hun afmetingen door de eeuwen heen veranderden en leren hoe u de herkomst van een steen kunt herkennen. Zo kijkt u nooit meer op dezelfde manier naar een oude muur.
De basis van elke baksteen is klei. Dit natuurlijke materiaal is de absolute grondslag voor de eigenschappen van de uiteindelijke steen. De samenstelling van de klei, die per regio sterk verschilt, bepaalt de textuur, de hardheid en bovenal de kleur. U kunt de klei zien als het DNA van de baksteen; het bevat alle informatie die later, onder invloed van vuur, tot uiting zal komen.
De Invloed van de Herkomst
Nederland is een land van rivieren en zee. De klei die hier wordt gevonden, is dan ook voornamelijk rivierklei of zeeklei. Deze kleisoorten hebben elk hun eigen chemische samenstelling.
- Rivierklei: Deze klei, afgezet door rivieren als de Rijn, Maas, Waal en IJssel, is rijk aan ijzeroxide. Dit is het ingrediënt dat, eenmaal gebakken, voor de klassieke rode en oranje kleuren zorgt. De klei uit het stroomgebied van de Maas is vaak roder van kleur, terwijl de IJsselklei van nature meer kalk bevat, wat resulteert in een lichtere, gelere steen. Dit is de reden waarom we spreken van een ‘IJsselsteentje’ als we een kleine, geelachtige baksteen bedoelen.
- Zeeklei: Deze klei is fijner van structuur en bevat vaak minder ijzer en meer kalk. Bakstenen gemaakt van zeeklei hebben daarom vaak een lichtere, bruinere of gelere tint.
- Löss: In Zuid-Limburg vindt men löss, een zeer fijne leemsoort die door de wind is afgezet tijdens de ijstijden. Bakstenen van löss hebben een kenmerkende zachtgele tot lichtbruine kleur.
De herkomst van de klei was vroeger van cruciaal belang. Transport was duur en tijdrovend, dus bouwde men met wat lokaal voorhanden was. De kleur van de historische gebouwen in een bepaalde streek is dus een directe afspiegeling van de bodem waarop ze staan.
Het Bakproces: Een Spel van Vuur en Zuurstof
Nadat de klei in de juiste vorm was geperst, volgde het cruciale moment: het bakken. In oude, met hout of turf gestookte veld- of ringovens werd de temperatuur langzaam opgevoerd. Dit proces was een kunst op zich, want de stoker had een enorme invloed op het eindresultaat.
De temperatuur in de oven bepaalde de hardheid en de kleur. Een lagere temperatuur (rond 850-950 °C) leverde een zachtere, meer poreuze en lichter gekleurde steen op. Werd de steen heter gebakken (richting 1100 °C of hoger), dan begon de klei te ‘sinteren’. De deeltjes smelten dan lichtjes aan elkaar, wat resulteert in een zeer harde, niet-poreuze steen, een zogenaamde ‘klinker’. Deze stenen zijn vaak donkerder van kleur, variërend van dieprood tot paarsbruin.
Naast de temperatuur was ook de hoeveelheid zuurstof in de oven van groot belang. Bij een normale, ‘oxiderende’ verbranding met veel zuurstof kleuren de ijzeroxides in de klei rood. Als de stoker de zuurstoftoevoer echter afkneep, ontstond een ‘reducerende’ of ‘smorende’ branding. Door het gebrek aan zuurstof veranderde de chemische samenstelling van de mineralen, waardoor de stenen een grijze, blauwe of paarse schijn kregen. Dit proces werd vaak bewust ingezet om genuanceerde, levendige stenen te creëren.
Het Formaat: Meer dan Zomaar een Afmeting
Wie oude gebouwen bestudeert, zal merken dat de afmetingen van bakstenen sterk variëren. Een middeleeuwse kloostermuur is opgebouwd uit forse ‘kloostermoppen’, terwijl een 18e-eeuws herenhuis vaak is opgetrokken uit elegante, kleine ‘waaltjes’. Dit verschil in formaat is geen toeval; het vertelt een verhaal over technologie, economie en ergonomie.
Historische Formaten en hun Namen
Vóór de industriële revolutie en de invoering van landelijke normen was het formaat van een baksteen vaak regio-gebonden. De naam verwees doorgaans naar de plaats van herkomst of de rivier waarlangs de steenfabrieken stonden. Een metselaar kon aan de hand van het formaat en de naam direct de kwaliteit en herkomst inschatten.
Enkele bekende historische formaten zijn:
- Kloostermop: Dit is een van de oudste baksteenformaten, gebruikt in de middeleeuwen. Het zijn grote, zware stenen, vaak met afmetingen rond de 28 tot 32 cm lang en 8 tot 10 cm hoog. De naam verwijst naar het feit dat de monnikenorde van de Cisterciënzers een belangrijke rol speelde in de herintroductie van de baksteenproductie.
- IJsselsteen: Een kleiner formaat (ca. 16 x 4 cm), genoemd naar de Hollandse IJssel. Door de kalkrijke klei zijn deze stenen vaak geel van kleur. Ze waren populair in de 17e en 18e eeuw.
- Waalformaat: Oorspronkelijk afkomstig uit het gebied langs de Waal. Met een afmeting van ongeveer 21 x 5 cm is dit een zeer gangbaar formaat geworden dat vandaag de dag nog steeds als standaard geldt (hoewel de moderne varianten maatvaster zijn).
- Rijnformaat: Iets groter en dikker dan het Waalformaat, afkomstig uit het Duitse Rijnland en het Nederlandse grensgebied.
Waarom Veranderden de Formaten?
De evolutie van groot naar kleiner formaat had verschillende praktische redenen. Een grote kloostermop is zwaar en onhandig. Een metselaar moet de steen met twee handen hanteren, wat het werk vertraagt. Kleinere formaten, zoals het Waalformaat, zijn zogenaamde ‘éénhandsformaten’. De metselaar kon de steen in één hand houden en met de andere hand de specie aanbrengen met zijn troffel. Dit verhoogde de bouwsnelheid aanzienlijk.
Daarnaast speelden economische factoren een rol. Kleinere stenen waren goedkoper te transporteren en er was minder risico op breuk tijdens het bakken. Bovendien bood een kleiner formaat meer flexibiliteit voor het creëren van gedetailleerd metselwerk en decoratieve verbanden. Pas in de 19e en 20e eeuw, met de opkomst van massaproductie, kwam er een streven naar standaardisatie om het bouwproces verder te rationaliseren.
De Kleur: Een Palet Gevormd door Tijd en Techniek
De kleur van een oude baksteen is een complex samenspel van de kleisamenstelling, het bakproces en de tand des tijds. Het is dit genuanceerde kleurenpalet dat oude muren hun levendige en doorleefde karakter geeft, iets wat met moderne, uniforme stenen moeilijk te evenaren is.
Van Rood tot Geel: De Rol van IJzeroxide en Kalk
Zoals eerder genoemd, is ijzeroxide de belangrijkste kleurstof. Hoe meer ijzeroxide de klei bevat, hoe roder de steen wordt na het bakken. De aanwezigheid van kalk (calciumcarbonaat) in de klei heeft echter een ‘blekend’ effect. Kalk gaat een reactie aan met het ijzeroxide en andere mineralen, waardoor de rode kleur wordt onderdrukt en er een gele, crèmekleurige of lichtbruine steen ontstaat. Het percentage kalk is dus bepalend: een beetje kalk geeft een oranje-achtige steen, veel kalk een uitgesproken gele.
Gesmoorde en Genuanceerde Stenen
De techniek van het smoren werd vaak bewust toegepast om kleurvariatie te creëren. Door op het einde van het bakproces de luchttoevoer te sluiten en brandstof toe te voegen die veel rook produceerde (zoals steenkool), veranderde de atmosfeer in de oven. De stenen aan de buitenkant van de stapel kregen hierdoor een grijsblauwe tot paarszwarte, verglaasde laag. Deze gesmoorde stenen werden vaak gebruikt voor decoratieve doeleinden, zoals in ‘speklagen’: afwisselende banden van rode en gesmoorde stenen die gevels een levendig, gestreept uiterlijk gaven.
De Sporen van de Tijd: Verwering en Patina
Een oude baksteen is nooit af. Vanaf het moment dat hij in een muur wordt gemetseld, begint een langzaam proces van verwering. Regen, wind en zonlicht hebben invloed op het oppervlak. Luchtvervuiling kon in het verleden een donker, bijna zwart patina achterlaten. Korstmossen en algen vinden houvast in de poreuze structuur en voegen subtiele groene en grijze tinten toe. Dit patina is geen vuil, maar een teken van ouderdom dat bijdraagt aan de charme en authenticiteit van het gebouw. Het verwijderen van dit patina door hardhandige reiniging kan het historische karakter van een gevel onherstelbaar beschadigen.
Het Herkennen van Oude Bakstenen: Een Gids voor de Liefhebber
| Onderwerp | Gegevens |
|---|---|
| Auteur | Thomas van Roy |
| Uitgever | Baksteen Boeken |
| Publicatiedatum | 15 maart 2020 |
| Soort | Non-fictie |
| Taal | Nederlands |
| Verkrijgbaarheid | Online en in boekhandels |
Met de kennis over klei, formaat en kleur in uw achterhoofd, kunt u nu als een detective naar oude muren kijken. Er zijn diverse kenmerken die verraden hoe een steen is gemaakt en hoe oud hij ongeveer is.
Handvorm, Vormbak en Strengpers
De productiemethode heeft duidelijke sporen achtergelaten op de baksteen.
- Handvorm: Tot ver in de 19e eeuw werden bakstenen met de hand gevormd. Een klomp klei werd in een met zand bestrooide houten mal (de vormbak) geworpen en aangedrukt. Het overtollige klei werd afgestreken. Handvormstenen zijn daarom altijd uniek. Ze hebben een onregelmatig, generfd oppervlak en geen enkele steen is exact hetzelfde. Soms zijn zelfs de vingerafdrukken van de steenmaker nog zichtbaar.
- Vormbakmachine: De eerste stap naar mechanisatie was de vormbakpers. Deze machine imiteerde het handmatige proces, maar dan mechanisch. De stenen werden regelmatiger van vorm, maar behielden nog steeds de karakteristieke textuur van een bezande vormbaksteen.
- Strengpers: De moderne methode is de strengpers. Hierbij wordt de klei als een eindeloze ‘streng’ door een mondstuk geperst, waarna deze op maat wordt afgesneden. Strengpersstenen zijn zeer uniform en maatvast. Ze hebben een gladder oppervlak en vaak perforaties om het drogen en bakken te versnellen en gewicht te besparen. Ziet u een perfect rechte steen met gaten erin, dan heeft u te maken met een moderne steen.
Let op de Details: Voegen, Metselverbanden en Sporen
Kijk niet alleen naar de steen zelf, maar ook naar zijn omgeving. De voeg kan veel vertellen. Oude gebouwen zijn vaak gemetseld met kalkmortel, die zacht en licht van kleur is. De harde, grijze cementmortel werd pas op grote schaal gebruikt vanaf het einde van de 19e eeuw.
Het metselverband, de manier waarop de stenen zijn gestapeld, is ook een aanwijzing. Middeleeuwse muren hebben vaak een onregelmatig verband. Later werden vaste patronen zoals het kruisverband en het staand verband de norm. Deze complexe verbanden waren niet alleen decoratief, maar zorgden ook voor een sterke muurconstructie.
Hergebruik: Een Tweede Leven voor Historisch Erfgoed
In een tijd waarin duurzaamheid en circulariteit steeds belangrijker worden, krijgt de oude baksteen een nieuwe waardering. Het hergebruiken van stenen uit gesloopte gebouwen is niet alleen een nostalgische keuze, maar ook een verstandige en milieubewuste. Een oude steen is geen afval, maar een waardevolle grondstof met een verhaal.
Waarom Oude Bakstenen Hergebruiken?
De redenen om voor hergebruikstenen te kiezen zijn legio. Allereerst is er de ongeëvenaarde esthetische waarde. De subtiele kleurverschillen, de onregelmatige vorm en het doorleefde patina geven een muur een karakter dat met nieuwe stenen niet te bereiken is. Bij de restauratie van een historisch pand is het gebruik van bijpassende oude stenen essentieel om de authenticiteit te bewaren.
Daarnaast zijn veel oude bakstenen, met name de hardgebakken klinkers, van een uitzonderlijke kwaliteit en duurzaamheid. Ze hebben de tand des tijds al doorstaan en bewezen dat ze bestand zijn tegen weer en wind. Tot slot is hergebruik een toonbeeld van circulariteit. Het voorkomt de productie van nieuwe stenen, wat energie, water en grondstoffen bespaart, en het vermindert de hoeveelheid bouwafval.
De Uitdagingen van Hergebruik
Het proces van hergebruik is echter arbeidsintensief. De stenen moeten zorgvuldig uit een slooppand worden gehaald om breuk te voorkomen. Vervolgens moeten ze stuk voor stuk worden ‘afgebikt’: de oude mortelresten worden verwijderd. Dit is een tijdrovend en dus kostbaar proces. Het vinden van een voldoende grote partij stenen met een uniforme kleur en formaat voor een nieuwbouwproject kan eveneens een uitdaging zijn. Voor reparatiewerkzaamheden is het vaak een hele zoektocht om precies de juiste steen te vinden die past bij het bestaande metselwerk.
Een Investering in Karakter
Ondanks de uitdagingen is de keuze voor oude bakstenen een investering die zich terugbetaalt in karakter, sfeer en duurzaamheid. Of u nu een oude boerderij restaureert, een aanbouw aan een jaren-dertigwoning realiseert of een nieuwe woning een authentieke uitstraling wilt geven, de oude baksteen biedt een unieke mogelijkheid. Het is het toepassen van een bouwmateriaal dat niet alleen functioneel is, maar ook een ziel heeft.
De volgende keer dat u langs een oud pand wandelt, sta dan even stil. Kijk naar de muur en probeer het verhaal van de stenen te lezen. Herken de sporen van de klei, het vuur en de handen die hem hebben gevormd. U zult zien dat een muur niet zomaar een muur is, maar een rijk archief, opgebouwd uit talloze kleine, gebakken verhalen.
FAQs
Wat zijn oude bakstenen?
Oude bakstenen zijn bakstenen die al lange tijd geleden zijn geproduceerd en gebruikt in bouwprojecten. Ze kunnen afkomstig zijn uit historische gebouwen, ruïnes of archeologische opgravingen.
Wat is de kleur van oude bakstenen?
De kleur van oude bakstenen kan variëren, afhankelijk van de gebruikte kleisoort, de productiemethode en de blootstelling aan de elementen. Veel voorkomende kleuren zijn rood, geel, bruin en grijs.
Wat is het formaat van oude bakstenen?
Oude bakstenen kunnen verschillende formaten hebben, afhankelijk van de historische periode en de regionale bouwtradities. Veel voorkomende formaten zijn waalformaat (ca. 21 x 10 x 5 cm) en dikformaat (ca. 21 x 7 x 5 cm).
Waar komen oude bakstenen vandaan?
Oude bakstenen kunnen afkomstig zijn uit verschillende regio’s en landen, afhankelijk van de beschikbaarheid van klei en de lokale bouwtradities. Ze kunnen bijvoorbeeld uit Nederland, België, Duitsland, Engeland of andere Europese landen komen.